Po Środku, czyli zimowa impreza Mazury24 już w styczniu 2025
Wilkasy / Port PTTK Wilkasy / 16:00
Obecnie Orzysz, przed II wojną światową Arys. Urokliwe miasteczko na Mazurach, które znane jest głównie z poligonu wojskowego. Ma jednak długą, ciekawą i trudną historię, zresztą jak większość mazurskich miejscowości.
Przed przybyciem na te ziemie Zakonu Krzyżackiego tereny obecnego Orzysza zamieszkiwali członkowie pruskiego plemienia Galindów.
Prawdopodobnie początkiem obecnego miasta Orzysz był zajazd przy drodze łączącej Ełk z Warmią. Historia miejscowości rozwiniętej przy zajeździe sięga początków XV w. Przywilej lokacyjny ustanowił Konrad von Erlichshausen – 2 marca 1443 nakazał ulokować nad jeziorem Aris osadę o nazwie Neudorf (pol. Nowa Wieś).
Nazwa ta jednak nie przyjęła się w świadomości mieszkańców. Na początku XVI w. w dokumentach krzyżackich osada występuje już jako Aris, później Arys. Miejscowość rozbudowuje się wzdłuż szlaku handlowego, przyjmując formę ulicówki. W 1530 r. powstała kaplica, którą w 1565 zastąpiono kościołem. W XVI w. wieś otrzymała przywilej organizowania stałych targów i dorocznych jarmarków, towarzyszył temu początek rozwoju rzemiosła.
W XVII wieku – wieku wojen toczonych przez Rzeczpospolitą ze Szwecją, Rosją, Chmielnickim i Turcją historia Orzysza toczyła się w cieniu tych wydarzeń. W roku 1656 miejscowość padła łupem sprzymierzonych w polskim królem Tatarów. Mimo tych niekorzystnych zdarzeń harmonijny rozwój Orzysza nie został zahamowany.
Początek wieku XVIII także nie był dla Orzysza szczęśliwy. W latach 1709-1710 wieś została dotknięta epidemią dżumy. Prawdopodobnie zostało w niej tylko 200 osób (dla porównania w Białej przeżyło 80 osób, a w Piszu tylko 14).
Orzysz prawa miejskie uzyskuje 1 marca 1725 z rąk króla Fryderyka Wilhelma I Pruskiego, a wkrótce staje się siedzibą sądu ziemskiego. Od 1753 powstają koszary i stacjonują tu wojska.
4 czerwca 1826 roku wybuchł w Orzyszu ogromny pożar wskutek umyślnego podpalenia stodoły stojącej w środku miasta. Prawdopodobnie spłonęły wówczas 44 budynki mieszkalne, 10 browarów, 8 spichrzy, 23 stodoły oraz 70 obór. Zachowały się: szkoła, szpital, kościół, budynki parafialne oraz 16 starych i 18 nowych budynków wybudowanych po 1823 roku.
Oszacowano, iż bez dachu nad głową pozostało 700 osób – 500 opuściło wówczas miasto, ale wielu ludzi powróciło. Po pożarze miasto liczyło ok. 900 mieszkańców (w 1821 roku w Orzyszu mieszkało 1226 osób). Między innymi z powodu pożaru Orzysz w wieku XIX stał się miastem biednym. Zapanował kryzys gospodarczy.
Mimo różnych kataklizmów Orzysz odradzał się. Świadczyła o tym rosnąca w następnych latach liczba ludności – głównie narodowości polskiej. Zresztą język polski był językiem ojczystym większości orzyszan. I tak – w 1852 roku Orzysz liczył 1162 mieszkańców, w 1880 roku – 1300 mieszkańców, a w 1910 roku - 2201 mieszkańców.
Oznakami ożywienia gospodarczego było przeprowadzenie w latach 1861 – 1867 wielkich prac melioracyjnych. W ramach tego przedsięwzięcia wybudowano kanał, osuszono bagna, budowano kanalizację. W wyniku prac melioracyjnych poziom jeziora w Orzyszu obniżył się o około 2 metry przez co uzyskano do zagospodarowania około 3 tys. hektarów ziemi. Pod koniec XIX wieku założono także w Orzyszu fabrykę cygarniczek biorąc pod uwagę fakt powszechnego występowania w miejscowych lasach jałowców potrzebnych do produkcji tego wyrobu.
Od 1871 do 1945 miasto leżało w granicach Niemiec. W 1890 w okolicach miasta powstaje poligon wojskowy, znany jako poligon Orzysz. Od 1895 Orzysz posiada status miasta garnizonowego.
Powstanie i rozbudowa poligonu oraz związane z tym inwestycje wojskowe (budowa dużych koszar) przyczyniają się do rozwoju handlu i usług a tym samym do rozwoju miasta. Sprzyja temu uruchomienie, na początku XX w., połączeń kolejowych – w 1908 z Piszem i Giżyckiem, w 1911 z Mrągowem i Ełkiem.
W czasie I wojny światowej miasto zdobywają Rosjanie i je okupują w okresie od listopada 1914 do lutego 1915.
W okresie międzywojennym ton miastu nadawał garnizon wojskowy i poligon oraz rozwijająca się w sposób szczególny turystyka. Do końca okresu międzywojennego (dokładnie do 1937 roku) rozbudowywano poligon. W latach 1921 – 1926 na poligonie przeprowadzano próby skuteczności broni artyleryjskiej i strzeleckiej.
W związku z tym zbudowano system bunkrów, które służyły do obserwacji ćwiczeń. W latach 1934 – 1937 poligon poszerzono o wysiedlone wsie Szwejkowo i Oszczywilki.
W Wierzbinach rozbudowano obóz barakowy, a w Bemowie Piskim koszary letnie. W 1939 roku poligon nazwano Obozem Ćwiczebnym Orzysz i rozlokowano tu oddziały Wehrmachtu. Brały one udział w wojnie przeciwko Polsce uczestnicząc w walkach pod Wizną. W okresie II wojny światowej poligon w Orzyszu wykorzystywano do ćwiczeń oddziałów wojskowych przed skierowaniem na front. Na poligonie orzyskim ćwiczył swoje czołgi gen. Rómmel (późniejszy Lis Pustyni) przed kampanią afrykańską.
Obok inwestycji poligonowych bardzo dynamicznie rozwinęła się w Orzyszu infrastruktura turystyczna. Jej szczególny rozwój nastąpił w latach 20 – tych i 30 – tych XX wieku. Intensywność młodzieżowego ruchu turystycznego wyraźnie wzrosła po dojściu Hitlera do władzy w 1933 roku. Turystyka i sport zyskały wówczas ideologiczne oblicze.
Baza noclegowa i żywieniowa Orzysza przedstawiała się następująco: na terenie dzisiejszego wojskowego ośrodka wypoczynkowego powstał tzw. Dworzec Gościnny „Budda”. Na jego terenie znajdowała się duża restauracja, hotel i kąpielisko. Latem przygrywała tutaj orkiestra wojskowa, a zimą urządzano ślizgawkę. Niedaleko dworca gościnnego znajdowała się willa bractwa strzeleckiego. Poza dworcem gościnnym istniały w Orzyszu niewielkie hotele, z których niektóre nie różniły się od hoteli w dużych miastach.
W Orzyszu w okresie międzywojennym istniały takie hotele: „Deutsches Haus”, „Hohenzollern”- z kawiarnią o tej samej nazwie, „Kaiserhof”, „Koeniglicher Hof, oraz „Treiber” (w sumie 5 hoteli). Oprócz tego działało schronisko młodzieżowe, które dawało bezpłatne noclegi i śniadania uczniom i studentom. Jeżeli chodzi o bazę żywieniową to w Orzyszu działało 6 restauracji, 1 kawiarnia, 2 pijalnie piwa oraz 1 winiarnia. Orzysz w tym okresie miał charakter lokalnego węzła kolejowego, a z Pisza do Orzysza i Giżycka kursowało 6 pociągów na dobę. Przed wybuchem II wojny światowej w 1939 roku Orzysz liczył 3543 mieszkańców.
W Orzyszu w 1940 umiera poeta mazurski Michał Kajka, mieszkający w pobliskiej miejscowości Ogródek (ok. 15 km od Orzysza).
Na przełomie stycznia i lutego 1945 miasto i okolice były świadkami licznych zbrodni wojennych Armii Czerwonej: na szosie Odoje - Czarne zamordowanych zostało od 97 do 120 cywili, francuskich jeńców wojennych oraz żołnierzy niemieckich, przy drodze Orzysz - Wierzbiny rozstrzelano 32 uchodźców, a 1 lutego 1945 na drodze Orzysz-Drygały, nieopodal Bemowa Piskiego, około 50 osób, głównie dzieci i młodzieży, porwanych z wozów uciekinierów.
Częściowo zniszczone miasto po wojnie zostało włączone do Polski.
Kościół Matki Bożej Szkaplerznej – kościół rzymskokatolicki, wybudowany w 1530 r. Utworzono go na planie prostokąta, praktycznie w całości stawiając go z cegły. Świątynia posiada dostawioną wieżę, której głównym elementem jest dzwon pochodzący z 1603 r. Wnętrze kościoła było wielokrotnie zmieniane, dlatego dziś przeważa w nim styl nowoczesny.
Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa - kościół rzymskokatolicki, będący budynkiem eklektycznym (łączącym w sobie różne style architektoniczne). Wzniesiono go w 1913 r., również wykorzystując w tym celu cegłę. Zabytek swoim wyglądem przypomina typowy, wiejski kościółek. Nawet jego wnętrze jest niezwykle przytulne - występują w nim liczne malowidła, obrazy przedstawiające anioły czy różnorodne symbole.
Cmentarz wojskowy i cmentarz wojenny - pochodzący z czasów I wojny światowej, został odrestaurowany dopiero pod koniec XX wieku. Podzielono go na dwie oddzielne części - aliancką oraz niemiecką.
Cmentarz ewangelicki - cmentarz położony na ul. 1 Maja. Jego wartość została doceniona w momencie, gdy odkryto na nim kwaterę wojenną wywodzącą się z czasów I wojny światowej. Najstarszy, znajdujący się na nim nagrobek pochodzi z 1911 roku.
W rejestrze zabytków znalazł się także sam układ urbanistyczny miasta oraz kilka domów umieszczonych na ul. Ełckiej i budynek położony na ul. Wojska Polskiego.
Serwis mazury24.eu nie ponosi odpowiedzialności za treść komentarzy i opinii. Prosimy o zamieszczanie komentarzy dotyczących danej tematyki dyskusji. Wpisy niezwiązane z tematem, wulgarne, obraźliwe, naruszające prawo będą usuwane.