Cień historii. Pasym – najstarsze miasto na Mazurach

Znaczącą zaletą Pasymia jest jego położenie w malowniczym zakątku na Mazurach, pomiędzy trzema jeziorami: Kalwą, Leleskim i Gromem.

Gród Galindów na Mazurach

Historia tego miejsca zaczyna się na długo przed panowaniem Zakonu Krzyżackiego. Pierwotnie ziemie te zamieszkiwał pruski szczep Galindów, który w latach 800–1300 posiadał tu liczne osady i grody. Jeden z nich – znany jako Okrągła Góra – zlokalizowany był na półwyspie Gajka wrzynającym się w wody jeziora Kalwa. To nie było jednak spokojne miejsce. W latach 992–1223 tereny te były areną działań wojennych pomiędzy wojskami polskimi a Prusami.

Prusowie zmagali się nie tylko z najazdami Polaków czy Litwinów. Od roku 1225 ziemie Prus zaczęli najeżdżać Krzyżacy i udało im się je podbić w 1283 r..

Początek Pasymia

Najpierw ulokowano w tym miejscu wieś kościelną biskupów warmińskich - Heinrichswalde (Henrykowo). Samo miasto powstało dość szybko, bo w 1386 r. lokowane he tu na prawie chełmińskim przez wielkiego mistrza Konrada Zöllnera. Z nadaniem praw miejskich miejscowość otrzymała nową nazwę od nazwiska komtura elbląskiego Zygfryda Walpota von Bassenheima. Forma ta ewoluowała potem do postaci Passenheim. Wraz z późniejszym osadnictwem mazurskim w Prusach Książęcych, wytworzyło się także jej polskie przyswojenie – Pasym. Nazwa ta została oficjalnie przyjęta po włączeniu miejscowości do Polski w 1945 r.

Pasym opowiada się za Polską

W czasie wojny trzynastoletniej to mazurskie miasto opowiedziało się za Polską, jednakże po pokoju toruńskim wróciło pod panowanie Zakonu. Oczywiście jak w każdym średniowiecznym grodzie także tu był zamek oraz mury miejskie.

Zamek został wzniesiony po wojnie trzynastoletniej, później nazywany był Schervitzen Hof. Budowla ta została jednak zniszczona w połowie XVII w., a ostatecznie rozebrana w XIX w. Na miejscu dawnego zamku wzniesiono kościół katolicki.

W 1461 mieszkańcy Pasymia przystąpili do Związku Pruskiego i prowadzili działania przeciwko Zakonowi. W 1459 wycięto oddział krzyżacki zwabiony obietnicą poddania im miasta, w 1462 zajęto krzyżackie Jeziorany, Barczewo i Zalewo. Na początku XVI wieku, gdy Albrecht Hohenzollern odmówił złożenia hołdu królowi polskiemu, doszło do kolejnej wojny, w wyniku której Pasym trafił w ręce polskie na 5 lat.

Trudny okres dla Pasymia

W 1657 r. miasto zostało zniszczone w czasie najazdu tatarskiego. Od XVIII wieku Pasym tracił również na znaczeniu na rzecz rozwijającego się niedaleko Szczytna.

Pasym dotkliwie ucierpiał w okresie drugiej wojny szwedzkiej i w czasie najazdu tatarskiego na Prusy Książęce w 1656 roku. Epidemia dżumy w latach 1709–1710 odebrała życie 1/3 mieszkańców. W 1750 roku wybuchł ogromny pożar, który strawił znaczną część miasta. W lutym 1807 roku przez kilka dni stacjonował tu Napoleon Bonaparte wraz z 60 tys. żołnierzy. Kwatera Napoleona mieściła się na plebanii. W 1831 roku miasto padło ofiarą epidemii cholery, która zabiła 132 osoby. Łącznie zachorowało 400 mieszkańców, a zatem 10 % ówczesnej populacji Pasymia. W 1868 roku ucierpiało na skutek dużego pożaru, podobnie jak i wcześniej w 1750 r.

Próby podniesienia Pasymia z upadku

W XIX wieku podupadające gospodarczo miasto próbowano wyprowadzić z kryzysu na sprawą budowy nowego ratusza w latach 1854–1855 oraz szosy prowadzącej do Dźwierzut, która połączyłaby Pasym z szosą królewiecką .

W 1883 r. trzy kilometry od Pasymia wytyczono linię kolejową, w 1898 r. wybudowano gazownię, w 1904 r. rzeźnię, a w 1911 r. wodociągi. Na początku XX w. Pasym zaczął rozwijać się jako ośrodek turystyczny.

W 1921 została uruchomiona elektrownia. W latach 1923–1924 wybudowano nowy budynek dla szkoły katolickiej. W 1927 roku miasto zainwestowało w budowę pensjonatu w lesie miejskim. W latach 30. XX wieku w mieście działała szkoła sportowa, w lesie miejskim uruchomiono skocznię narciarską z wyciągiem krzesełkowym, a po jeziorze Kalwa pływały statki zabierające turystów z dworca kolejowego.

Przed 1945 r. Pasym znany był jako ośrodek sportów wodnych i zimowych oraz jako miejscowość turystyczna. Nad jeziorem Kalwa wzniesiono wtedy kompleks turystyczny (obecnie jako Rudziska Pasymskie), z pensjonatem (1927), małą skocznią narciarską z wyciągiem krzesełkowym, przystanią wodną i licznymi kawiarniami.

Zniszczenia II wojny światowej

W styczniu 1945 r. przez Mazury przetoczył się pancerny walec Armii Czerwonej, niosąc mazurskim miasto zniszczenia i powodując masowe wyludnianie się miast i wsi. 22 stycznia 1945 r. Pasym zajęły oddziały 1 Frontu Białoruskiego. Wkrótce wysiedleniu do Niemiec uległa większość pozostałej w mieście ludności. 30% zabudowy legło w gruzach. Najstarsze miasto na Mazurach zostało wyludnione (część mieszkańców wywieziono, część wyjechała dobrowolnie).

Wiosną 1946 r. w wyniku zniszczeń wojennych Pasym utracił prawa miejskie. Dopiero w 1997 r. miejscowość ponownie uzyskała status miasta.

Powoli w Pasymiu zaczęło przybywać mieszkańców. Wracała z przymusowej ewakuacji ludność rodzima, przybyli osadnicy z Mazowsza, Kurpiowszczyzny, repatrianci z Wileńszczyzny i Kresów Wschodnich.

W latach 1945–1949 zostały uruchomione zakłady przemysłowe: młyn, tartak, wodociągi, mleczarnia, cegielnia, przetwórnia owoców i warzyw, zespół rybacki. Rozwijał się handel, rzemiosło, usługi i oświata. 15 maja 1945 roku do Pasymia przybył powołany na Burmistrza Miasta mgr Edmund Staniszewski i został zorganizowany Zarząd Miasta.

Co w Pasymiu warto zobaczyć?

Obecnie Pasym to urokliwe miasteczko mazurskie pełne wspaniałych zabytków, które koniecznie warto obejrzeć.

• Późnogotycki kościół z końca XV wieku (pierwotnie drewniany, usytuowany w południowo-zachodnim narożniku murów obronnych, od 1525 ewangelicki, ewangelicko-augsburski odbudowany w latach 1765–1775 po pożarze), wieża z barokowym hełmem, pokrytym gontem (1770). Ołtarz główny manierystyczny z 1673 r. W kondygnacji głównej płaskorzeźba Trójcy Świętej flankowana figurami Czterech Ewangelistów. Poniżej scena Ostatniej Wieczerzy. Po obu stronach ołtarza duże figury Mojżesza i Aarona. Z tyłu trzy płyty nagrobne z XVII w. Organy z XVIII w., prawdopodobnie powstały w warsztacie Jana Josuego Mosengela w Królewcu. Ambona barokowa z XVII w. Naprzeciw ambony krucyfiks z XV w. W nawie środkowej świecznik w kształcie głowy jelenia z 1608 r.
• Neogotycki kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa (katolicki) z 1876 r., wybudowany w miejscu dawnego zamku. Wnętrze świątyni o charakterze neogotyckim, z ołtarzem, dwoma ołtarzami bocznymi, prospektem organowym, baptysterium z chrzcielnicą, ławkami oraz witrażami. W lewym, bocznym ołtarzu znajduje się dekoracyjna płaskorzeźba z wicią roślinną, układająca się w Drzewo Życia. Motyw ten powtórzony jest na krzyżu w ołtarzu głównym. Strop wzmocniony belkami imitujący otwartą więźbę dachową.
• Plebania z początku XX w.
• Ratusz z XIX wieku (wybudowany w latach 1854–1855 w miejscu starszego, średniowiecznego, spalonego w 1583 r.), założony na planie kwadratu i nawiązujący do stylu klasycystycznego. Obecnie ratusz znajduje się na dużym placu – dawniej były tu ciasne uliczki z gęstą zabudową.
• Pozostałości murów miejskich z XIV wieku.
• Stara zabudowa z końca XVIII i początków XIX w., budynki przy ul. Dworcowej (domy nr 2, 6, 9, 11, 13).
• Zabudowa ul. Dworcowej z pierwszej połowy XX w.: obecna Miejska Biblioteka Publiczna, zespół sądowy (dawny sąd) – obecnie Dom Dziecka, dawna szkoła katolicka (ul. Dworcowa 25).
• Zabudowa przy ul. Reja, m.in. budynek poczty.
• Budynek dawnej szkoły ewangelickiej (ul. Ogrodowa) z początku XX w. – obecnie szkoła podstawowa.
• Zespół młyński: młynarzówka z 1903 r., młyn ze spichlerzem – rozbudowany w 1921 r.
• Wieża ciśnień z 1911 r. (w parku miejskim).
• Dawna łaźnia miejska, przy wieży ciśnień, obecnie punkt uzdatniania wody.
• Cmentarz ewangelicki z XVII w., usytuowany przy drodze do Dźwierzut, z zabytkowymi nagrobkami oraz kaplicą.

Zdjęcia pochodzą z serwisu fotopolska.eu