Cień historii. Wielbark – stare, nowe miasto na Mazurach

Wielbark uzyskał lokację miejską w 1723 roku, ale utracił ją w 1946 roku. Status miasta ponownie został nadany 1 stycznia 2019 r.

Powstaje zamek i okoliczne osady

W czasach przedkrzyżackich tereny te należały do plemienia pruskich Sasinów. W latach 1317–1324 Krzyżacy zbudowali na obszarze przyszłego Wielbarka strażnicę graniczną tzw. Wildhaus. Zwano ją początkowo Wildenberg.

W pobliżu zamku istniała na prawym brzegu Omulwi osada zwana Bartniki. Zamieszkiwali ją bartnicy i hutnicy. Kolejna osada rozwijała się na półwyspie tworzonym przez rzeki Omulew i Sawica. W źródłach informacja na temat tego osiedla, w którym zakładano karczmy (stąd nazwa Wieś Kaczmarska) pojawiła się w roku 1397.

Około 1380 roku powstało blisko zamku kolejne osiedle, gdzie przetapiano rudę darniową. Od niej właśnie osada wzięła swą nazwę – Rudy. Wielbark rozwinął się zatem z początkowo odrębnych osad: Ostrówka (obszar zajmowany przez zamek), Bartników, Wsi Kaczmarskiej oraz Rudy.

Wielbark otrzymuje prawa miejskie

W 1637 roku Wielbark zamieszkiwała imponująca liczba 11 karczmarzy o polskich nazwiskach: Miech, Sójka, Mazurek, Kuchta, Kaczmarczyk, Pakuła, Sęder, Sikora, Patola, Lejko, Zabiegaj. W 1656 r. miasto padło ofiarą najazdu tatarskiego, który spustoszył miejscowość.

To za sprawą Fryderyka Wilhelma I Wielbark z osady targowej wyrósł do statusu miasta.

Stało się to 21 lipca 1723 roku. Wówczas Wielbark otrzymał prawa miejskie. W 1745 roku do miasta przyłączono gminę Bartniki, zwaną odtąd „Warszawskim Przedmieściem”.

W XVIII wieku nadal rozwijało się sukiennictwo, którego wyroby wysyłano do Warszawy i Królewca.

W okresie wojen napoleońskich miasto dotkliwie odczuło obecność żołnierzy, którzy na własną rękę rozwiązywali problem aprowizacji wojska, pustosząc domostwa i zapasy żywnościowe.

Wielbark – kwatera Napoleona i cara Rosji

Przez miasto przetoczyła się 70–tysięczna armia Napoleona, a sam cesarz w dniach 21.01–02.02.1807 r. kwaterował w Wielbarku. W 1812 roku, kiedy nastąpił przemarsz wojsk do Rosji, w mieście przez 6 tygodni stacjonował cały korpus bawarski. Rok później kwaterował tu car Aleksander I.

W latach 30. XIX wieku miasto padło ofiarą epidemii cholery, która zabiła 16 osób. Powrót choroby w 1852 roku doprowadził do śmierci 50 osób. Kilkakrotne pożary, klęska nieurodzaju w latach 1834-1838 i bezpośrednio z nią związany wzrost cen wystawił na próbę siłę gospodarczą miasta i samych jego mieszkańców.

W roku 1818 rozpoczęto budowę nowego osiedla tzw. Szczycieńskiego Przedmieścia. W latach 1825–1827 zbudowano nowy kościół w stylu romańskim. W 1861 roku do miasta przyłączono obszary dworskie: Folwark Dominalny i Młyn Wielbarski. W okresie 1860-1862 zbudowano szosę Szczytno - Wielbark.

W czasie powstania styczniowego (1863–1864) przez Wielbark przerzucano broń dla powstańców, a część mieszkańców ukrywała wielu z nich.

Do wybuchu I wojny światowej targi wielbarskie uznawane były za jedne z największych w regionie, a ich popularność potwierdzają wzniesione trzy hotele i liczne gospody z zajazdami.

W 1898 roku podjęto decyzję o budowie ratusza, a dwa lata później miasto otrzymało połączenie kolejowe ze Szczytnem i Nidzicą.

Wielbark w czasie wojen światowych

W czasie I wojny światowej Wielbark dwukrotnie zajmowały wojska rosyjskie. Następnie miasto pełniło ważną rolę punktu zaopatrzeniowego dla wojsk niemieckich na froncie wschodnim.

Po klęsce rosyjskiej Armii Narew w bitwie pod Tannenbergiem (26–30 sierpnia 1914) niedaleko leśniczówki Karolinka (Karolinenhof) pod Wielbarkiem samobójstwo popełnił jej dowódca generał Aleksander Samsonow.

W tym miejscu znajduje się pomnik upamiętniający śmierć generała, nie mogącego pogodzić się z dramatyczną klęską rosyjskiej armii.

We wrześniu 1939 roku węzeł kolejowy w Wielbarku został zbombardowany przez polskie samoloty. Miasto w 1945 roku zostało zniszczone w 60% i utraciło prawa miejskie.

W 1946 miejscowość została włączona do nowo powstałego województwa olsztyńskiego. Z powodu znacznych zniszczeń powstałych w 1945 Wielbark utracił prawa miejskie. Przez krótki czas po zakończeniu wojny funkcjonował tu ważny punkt przeładunkowy repatriantów z Kresów Wschodnich.

Wielbark odzyskuje prawa miejskie

Z wnioskiem o rozpoczęcie konsultacji w sprawie odzyskania statusu miasta wystąpiło w 2016 Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Wielbarskiej; podpisało go 166 mieszkańców. Konsultacje zostały przeprowadzone w dniach 20–25 i 29 września 2017 r.

Na ich podstawie postanowiono wystąpić w 2018 roku z wnioskiem o nadanie statusu miasta miejscowości Wielbark. Wniosek został przekazany w marcu do Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie, za pośrednictwem którego trafi do MSWiA. 1 stycznia 2019 status miasta został przywrócony.

Co warto w Wielbarku zobaczyć?

• Ulica w Wielbarku z widoczną wieżą kościoła ewangelickiego.
• Kościół ewangelicki, dawna świątynia wybudowana w 1721 r., została rozebrany w 1819 r., a w latach 1823–1827 wybudowano nowy kościół (wg projektu berlińskiego architekta Karola Fryderyka Schinkla, wybudowany przez mistrza Schimmelpfenniga), wykorzystując starsze elementy. Obecnie nie jest użytkowany. Jest to duża, salowa budowla z wysuniętą od strony zachodniej wieżą, konsekrowana 27 września 1827 r., zaliczana do ładniejszych przykładów nurtu eklektyczno-klasycyzującego Karola Fryderyka Schinkla we współczesnej mu architekturze Prus.

• Neogotycki kościół katolicki pw. św. Jana Nepomucena, wybudowany w latach 1879–1880. Strop na drewnianych podciągach i kroksztynach, wyposażenie neogotyckie, witraże wykonane w latach 60. XX w. przez Stanisława Powalisza z Poznania.
• Domy z XIX w.
• Neogotycka kapliczka z 1885 r. (obok kościoła), z czerwonej cegły.
• Cmentarz wojenny (droga na Jedwabno) z mogiłami 399 żołnierzy armii niemieckiej i rosyjskiej, którzy zmarli w miejscowym lazarecie (był w kościele ewangelickim).
• Cmentarz wojenny (w lesie) dla żołnierzy zmarłych głównie na cholerę (145 żołnierzy głównie armii rosyjskiej).
• Dawny cmentarz ewangelicki z mogiłami żołnierzy.